Z dniem 1 marca 2018 roku ma wejść w życie ustawa o jawności życia, która zastąpi dotychczas obowiązujące trzy ustawy, tj. ustawę o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne, ustawę o dostępie do informacji publicznej oraz ustawę o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa. Jej celem ma być wzmocnienie transparentności państwa oraz kontroli społecznej nad osobami pełniącymi funkcję publiczną. Czy jednak na pewno zapisy ustawy będą realizować cele, które przyświecają ustawodawcy? W poniższym artykule przedstawimy główne założenia projektowanej ustawy.

Powszechna lustracja majątkowa?

Projekt  ustawy  rozszerza w porównaniu z obecnie obowiązującymi przepisami krąg osób zobowiązanych do składania oświadczeń majątkowych, który ma objąć takie grupy osób, jak np. urzędnik służby cywilnej niepełniący stanowiska kierowniczego, urzędnik samorządowy, strażak i pracownik Państwowej Straży Pożarnej, strażnik gminny/miejski, egzaminator  na  prawo  jazdy, komornik sądowy i asesor komorniczy. Generalnie projekt wymienia 151 funkcji, na których wymagane jest złożenie oświadczenia majątkowego. Z tego zdecydowana większość oświadczeń majątkowych ma być jawna.

Poszerzenie uprawnień Szefa CBA

Do obowiązku złożenia oświadczenia majątkowego mogą być zobowiązane także osoby niewymienione w ustawie. Szef CBA może bowiem w każdym czasie wezwać do złożenia oświadczenia majątkowego m.in. każdą osobę pełniącą funkcję publiczną, nieobjętą obowiązkiem złożenia oświadczenia majątkowego określonym w ustawie. Przy czym ustawa nie wskazuje jakichkolwiek  kryteriów  i  podstaw  do  żądania  przez  Szefa  CBA  złożenia  oświadczenia i nie wskazuje też konkretnych przesłanek umożliwiających Szefowi CBA wykorzystanie  tego  uprawnienia. Oznacza to, że Szef CBA będzie mógł w dowolnej chwili, bez związku z jakimkolwiek postępowaniem, wezwać pracownika dowolnego urzędu do złożenia oświadczenia.

Będą jawne rejestry umów cywilnoprawnych?

Ustawa wprowadza obowiązek prowadzenia jawnego, ogłaszanego w BIP lub na stronach internetowych rejestru umów cywilnoprawnych. Obowiązek ten będzie spoczywał na jednostkach sektora finansów publicznych, przedsiębiorstwach państwowych, instytutach badawczych oraz spółkach zobowiązanych, tzn. takich, w których udział Skarbu Państwa lub samorządu wynosi ponad 10 procent. Przez rejestr umów należy rozumieć rejestr dotyczący umów cywilnoprawnych zawartych w formie pisemnej oraz umów cywilnoprawnych, których skutkiem jest wydatkowanie środków pieniężnych przez te podmioty w kwocie co najmniej 2000 zł.

Przeciwdziałanie praktykom korupcyjnym

Projekt przewiduje nałożenie obowiązku przygotowania i stosowania wewnętrznych procedur antykorupcyjnych w jednostkach sektora publicznego oraz w co najmniej średnich przedsiębiorstwach. Firmy będą miały obowiązek wdrożyć wewnętrzne procedury antykorupcyjne, w szczególności: kodeks etyki, klauzule antykorupcyjne, procedury i wytyczne dotyczące otrzymywanych prezentów, szkolenia z zakresu odpowiedzialności za przestępstwa antykorupcyjne, wewnętrzne kanały informowania o propozycjach korupcyjnych, niedopuszczenie do tworzenia funduszy korupcyjnych, niepodejmowanie decyzji w oparciu o działania korupcyjne. W przypadku nieskuteczności bądź „pozorności” wewnętrznych procedur antykorupcyjnych firmom grozi kara finansowa do 10 mln złotych lub wykluczenie z przetargów publicznych na 5 lat.

Status sygnalisty – czyli?

Projekt reguluje też status sygnalisty, tj. osoby zgłaszającej wiarygodne informacje o podejrzeniu popełnienia przestępstwa korupcyjnego dotyczące urzędu lub przedsiębiorstwa, w którym lub dla którego świadczy pracę. Status sygnalisty będzie przyznawał prokurator. Sygnalista uzyska od państwa ochronę i pomoc prawną w postaci zwrotu kosztów poniesionych na ochronę prawną, ochronę umowy o pracę – bez zgody prokuratora sygnaliście nie może być wypowiedziana umowa o pracę lub nie mogą być zmienione jej warunki. Taki status będzie mógł też otrzymać przedsiębiorca związany umową z firmą, której dotyczą wiarygodne informacje o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Dokonując oceny zapisów projektowanej ustawy należy zauważyć, że rozszerzenie listy osób zobowiązanych do składania oświadczeń majątkowych stanowi daleko idącą ingerencję w przysługujące każdemu konstytucyjne prawo do prywatności. Bez wątpienia leżąca u podstaw proponowanych rozwiązań jawność życia publicznego i przeciwdziałanie korupcji to ważne wartości. Niemniej jednak każde ograniczenia praw przysługujących jednostce musi być konieczne i proporcjonalne, a także wyważać dwie wartości: z jednej strony jawność życia publicznego i ochronę przed korupcją, a z drugiej – prawo jednostki do prywatności. Obserwując cały proces legislacyjny towarzyszący projektowanej ustawie, trudno doszukać się śladów przeprowadzenia takiej analizy przez ustawodawcę.